27.01.2025
2025 жылдың 27 қаңтары күні мектебімізде 5-7-сыныптар арасында "Цифрлық гигиена".8-9-сыныптарда "Онлайн шопингтегі алаяқтық"тақырыбында қаржылық сауаттылық "с-шара сабақтары өткізілді.
Мектеп: Баратай НОМ
|
Күні:27.01.2025ж
|
Мұғалімнің аты-жөні :Такауова Айгерим Болатбеккызы
|
Сынып: 8-9
|
Қатысушылар саны:4
Қатыспағандар саны:0
|
Іс-шараның тақырыбы
|
Онлайн-шопингтегі алаяқтық
|
Ценность
|
Заң және тәртіп (қаңтар айы)
«Цифрлық әлемде қауіпсіз қадам» жобасы
«ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК»
|
Іс-шараның мақсаттары
|
Білім беру:
- Онлайн-шопингтегі алаяқтықтың негізгі түрлерін білу (жалған сайттар, фишинг, жалған хабарландырулар);
- «Жалған сайт», «Фишинг», «Әлеуметтік инженерия», «Қауіпсіз сайт», «Сенімді құпия сөз», «Екі факторлы аутентификация (2FA)», «Жеке және қаржылық алаяқтық», «Импульсивті сатып алудың қауіптілігі», «Қоғамдық Wi-Fi», «Жалған пікірлер», «Электрондық әмияндар» терминдерінің мәнін қауіпсіз интернет-шопинг үшін түсіну;
- Алаяқтық сайттар мен ұсыныстардың белгілерін тану;
- Қауіпсіз құпия сөздер жасау;
- Интернеттен тауар сатып алу кезіндегі қауіпсіздік ережелерін түсіндіру.
Дамыту:
- Интернеттегі ақпаратты сын тұрғысынан талдау;
- Тәуекел жағдайында негізделген шешімдер қабылдау.
Тәрбиелік:
- Жеке деректер мен қаржыны қорғауға жауапкершілікпен қарау.
|
Сабақ барысы
|
Сабақ кезеңдері
|
Мұғалімнің әрекеті
|
Оқушының әрекеті
|
Ресурстар
|
Сабақтың басталуы
|
Сәлемдесу және сабақ тақырыбын қысқаша түсіндіру.
Сәлеметсіздер ме! Бүгін біз маңызды тақырып туралы сөйлесеміз — онлайн-шопингтегі алаяқтардан қалай қорғануға болады. Онлайн сатып алулар біздің күнделікті өміріміздің бір бөлігіне айналды: олар ыңғайлы, уақытты үнемдейді және бүкіл әлемдегі тауарларды табуға мүмкіндік береді. Алайда, интернетте алаяқтар белсенді әрекет етеді, және әрқайсымыз қауіпсіздік ережелерін сақтамасақ, олардың құрбанына айналуымыз мүмкін.
Флайерді пайдаланып, оқушылармен онлайн-шопингтегі алаяқтықтың неге кең таралғанын талқылаңыз:
- Жалған сайттарды оңай жасау: Қазіргі кезде алаяқтарға сенгіш сатып алушыларды тарту үшін әдемі, бірақ жалған сайт жасау жеткілікті.
- Қолданушылардың білімінің жетіспеушілігі: Адамдар әрқашан алаяқтарды қалай тануға және сайттарды тексеруге болатынын білмейді.
- Үнемдеу тілегі: Өте төмен бағалар біздің қырағылығымызды жоғалтуға себеп болады.
1-видеоны көру және флайерлерді пайдаланып, интернеттегі қауіпсіз сауда үшін қажетті негізгі ұғымдарды талқылау:
Флайер: «Жалған сайт»
Жалған интернет-дүкен, ол шынайы сияқты көрінеді, бірақ пайдаланушыларды алдау мақсатында жасалған:
- Ақша ұрлау (жоқ тауарларды сату).
- Деректер ұрлау (жеке немесе банктік ақпарат).
«Фишинг»
Алаяқтық схема, онда қаскүнемдер хаттар, хабарламалар жібереді немесе сайттар жасап, пайдаланушыны өз деректерін беруге мәжбүрлейді:
- Логиндер мен құпия сөздер.
- Банктік карталардың нөмірлері.
- Жеке ақпарат.
«Әлеуметтік инженерия»
Қаскүнемдердің адамдарды алдап, жеке ақпаратқа қол жеткізу үшін қолданатын айлалары.
Мысалы: «Сіз ұтысқа ие болдыңыз, оны алу үшін банктік карта деректерін енгізіңіз».
«Қауіпсіз сайт»
Қорғалған байланысы бар сайт, ол HTTPS протоколын пайдаланады. Мұндай сайттардың мекенжай жолағында құлып белгісі көрсетіледі, бұл пайдаланушы деректерін қорғауды білдіреді.
«Сенімді құпия сөз»
Бұзу қиын құпия сөз. Ол:
- 8 және одан көп таңбадан тұруы керек.
- Әріптерді (үлкен және кіші), сандарды және арнайы таңбаларды қамтуы керек.
- Әр сайт немесе қосымша үшін бірегей болуы керек.
«Екі факторлы аутентификация (2FA)»
Қосымша қорғау деңгейі, ол аккаунтқа кіруді екінші құрылғы немесе код арқылы растауды талап етеді (мысалы, телефонға SMS).
«Жеке және қаржылық алаяқтық»
Қаскүнемдердің:
- Жеке ақпаратты (мысалы, куәлік/паспорт нөмірі).
- Қаржылық деректерді (мысалы, карта нөмірі немесе CVV-код) алуға әрекеті.
«Импульсивті сатып алудың қауіптілігі»
Жеңілдіктер немесе жарнама ықпалымен қажетсіз тауарларды сатып алу қаупі. Алаяқтар жиі «уникалды ұсыныстар» жасап, осындай айланы пайдаланады.
«Қоғамдық Wi-Fi»
Қорғалмаған тегін желілер, бұл алаяқтарға пайдаланушы деректерін ұстап алуға мүмкіндік береді. Мұндай желілер арқылы сатып алулар жасау және карта деректерін енгізу қауіпті.
«Жалған пікірлер»
Тауар немесе дүкен туралы жалған пікірлер. Бұл алаяқтар өз ресурстарына сенімділікті арттыру үшін жасайды.
«Электрондық әмияндар»
Цифрлық төлем жүйелері (мысалы, PayPal, Kaspi.kz). Олар төлем кезінде қосымша қорғауды қамтамасыз етеді, өйткені сатушыға сіздің карта деректеріңізді бермейді.
|
|
Стикерлер
Ватман
маркерлер
|
Сабақтың ортасы
|
«Онлайн-шопингтегі алаяқтар қалай әрекет етеді?» сұрағын флайерді пайдаланып талқылау
«Онлайн-шопингтегі алаяқтар қалай әрекет етеді?»
- Жалған интернет-дүкендер:
- Танымал дүкендер сияқты көрінетін сайттар жасау.
- Өте төмен бағамен тауарлар ұсыну.
- Төлем жасалған соң, тауарды жібермеу немесе жалған тауар жіберу.
- Маркетплейстердегі жалған хабарландырулар:
- Қымбат тауарлардың фотосуреттері бар хабарландырулар жариялау, бірақ шын мәнінде мұндай тауарлар жоқ.
- Алдын ала төлем талап ету және содан кейін жоғалып кету.
- Фишинг:
- Сілтемелерді жалған сайттарға жіберу, деректеріңізді (құпия сөздер, карта деректері) ұрлау мақсатында.
- Мысал: «банк» немесе «дүкен» атынан деректер енгізуді сұрайтын хат немесе хабарлама.
- Әлеуметтік желілер арқылы алаяқтық:
- Тауарларды топтар мен беттер арқылы сату, бірақ ақша алғаннан кейін жоғалып кету.
- Жалған пікірлер:
- Тауарлар немесе сатушылар туралы жалған пікірлер жазу, сатып алушыны адастыру үшін.
«Алаяқтарды қалай тануға болады?» сұрағын флайерді пайдаланып талқылау
«Алаяқтарды қалай тануға болады?»
- Бағалар "тым жақсы":
- Егер тауардың бағасы нарықтағыдан едәуір төмен болса, бұл алаяқтық болуы мүмкін.
- Күдікті сайт:
- Доменнің ерекше түрі (мысалы, "amaz0n-sale.com").
- Мәтінде қателер, компания туралы толық ақпараттың болмауы.
- Байланыс деректерінің болмауы:
- Мекенжай, телефон немесе электрондық пошта жоқ.
- Телефон нөмірі жауап бермейді.
- Тек алдын ала төлем:
- Сатушы жеткізу алдында толық төлем жасауды талап етеді.
- Қауіпсіз төлем әдістерінен бас тартады.
- Күдікті сілтемелер:
- Мессенджерлер немесе электрондық пошта арқылы тауар төлемін сұрайтын сілтемелер жіберіледі.
- Сатушы тарихының болмауы:
- Платформада жаңа аккаунт, аз немесе мүлде жоқ пікірлер.
Ойын: «Шындық немесе өтірік?»
Мақсат: Интернеттегі қауіпсіздік туралы қатысушылардың білімін тексеру.
Қалай өткізу:
- Алдын ала тұжырымдарды дайындаңыз (экранда немесе карточкаларда):
- «Карта деректерін сайтта сақтау қауіпсіз.»
- «VPN қолданбай қоғамдық Wi-Fi қолдану қауіпті болуы мүмкін.»
- «Бейтаныс адамдардан жеке деректерді енгізуді сұрайтын хаттарды елемеу керек.»
- Әр тұжырымнан кейін қатысушылар «Шындық» немесе «Өтірік» деп жазылған карточкаларды көтереді.
- Дұрыс жауаптарды талқылаңыз.
«Алаяқтардан қалай қорғануға болады?» сұрағын флайерді пайдаланып талқылау
«Алаяқтардан қалай қорғануға болады?»
- Сенімді сайттардан сатып алыңыз:
- Танымал платформаларды қолданыңыз (Amazon, eBay, Wildberries және т. б.).
- Сайттың домендік атауы мен қорғалған байланысының (https://) бар-жоғын тексеріңіз.
- Күдікті дизайны, орфографиялық қателері және тым төмен бағалары бар сайттардан сатып алмаңыз.
- Сатушыны тексеріңіз:
- Пікірлерді оқыңыз, сатушының рейтингісін зерттеңіз.
- Аккаунттың қашан тіркелгенін тексеріңіз.
- Қауіпсіз төлем әдістерін қолданыңыз:
- Тек қорғалған жүйелер арқылы төлеңіз (банктік карталар, PayPal, Kaspi және т. б.).
- Тікелей картаға аударымдардан немесе криптовалютамен төлемнен аулақ болыңыз.
- Күдікті сілтемелерге өтпеңіз:
- Сілтемелерді тексеріңіз, әсіресе олар электрондық пошта немесе мессенджер арқылы келсе.
- Сайттарды іздеу жолағы арқылы қолмен ашыңыз.
- Күдікті сайттарға жеке деректерді енгізбеңіз:
- Карта деректерін немесе құпия сөзді сенімділігіне көз жеткізбеген сайтта енгізбеңіз.
- Қайтару шарттарын тексеріңіз:
- Сенімді дүкендер әрқашан тауарларды қайтару саясатын көрсетеді.
- Картаға шектеулер орнатыңыз:
- Интернетте сатып алулар үшін виртуалды карта жасаңыз.
- Транзакция сомасына шектеу қойыңыз.
- Күрделі құпия сөздер жасаңыз:
- Интернет-дүкендердегі аккаунттарға бірегей және күрделі құпия сөздерді қолданыңыз.
- Бір құпия сөзді бірнеше сайтта қайталамаңыз.
- Құпия сөздерді тұрақты түрде өзгертіңіз.
Практикалық жұмыс: «Қауіпсіз құпия сөз жаса»
Мақсат: Қауіпсіз құпия сөздерді қалай жасау керектігін көрсету.
Қалай өткізу:
- Қатысушыларды топтарға бөліңіз.
- Ұзындығы, бас әріптер, сандар, символдар сияқты ережелерді пайдаланып, барынша қауіпсіз құпия сөз жасау тапсырмасын беріңіз.
- Олардың құпия сөздерін сенімділікке онлайн-сервис арқылы тексеріңіз (мысалы, Kaspersky Password Check) және жеңімпазды таңдаңыз.
- Құпия сөздерді жасауда жиі кездесетін қателіктерді түсіндіріңіз.
«Егер сізді алдаса, не істеу керек?» сұрағын флайерді пайдаланып талқылау
«Егер сізді алдаса, не істеу керек?»
- Банкке хабарласыңыз:
- Егер карта деректерін алаяқтық сайтта енгізсеңіз, картаны бұғаттаңыз.
- Транзакцияны даулау туралы өтініш жасаңыз.
- Полицияға жүгініңіз:
- Барлық дәлелдемелерді ұсыныңыз (скриншоттар, хат алмасу, төлем құжаттары).
- Алаяқтық туралы платформаға хабарлаңыз:
- Егер сатып алу маркетплейсте жасалса, қолдау қызметіне хабарлаңыз.
- Басқаларды ескертіңіз:
- Форумда немесе әлеуметтік желілерде алаяқ туралы пікір қалдырыңыз немесе хабарлама жазыңыз.
Практикалық бөлім: ойындар
- «Онлайн-шопингте алаяқтардан қалай қорғануға болады?» тақырыбындағы викторина
- Қосымшада ұсынылған кез келген интерактивті шараны өткізіңіз.
|
Сұрақтарға жауап береді
Карточкалардағы сұрақтарға жауаптарды жазу, ойындарға және практикалық тапсырмаларға қатысу
|
|
Сабақтың аяқталуы
|
· Онлайн-шопингтің қауіпсіздік ережелерін қайталаңыз.
· Оқушылардан қандай жаңалық білгендерін сұраңыз.
Кішкентай кеңес беріңіз:
"Интернет — керемет орын, бірақ оның қауіпсіз болуы үшін қауіпсіздік ережелерін сақтау керек!"
|
Сұрақтарға жауап береді
Мысалдар келтіреді
|
|
|
|
|
|
|
Қосымша
Викторина тақырыбы: Онлайн-шопингте алаяқтардан қалай қорғануға болады
Сұрақ 1:
Қай белгі сайттың алаяқтық екенін көрсетеді?
- A) Сайт https:// қолданады
- B) Қате жазылған атау (мысалы, "amaz0n.com")
- C) Сатып алушылардың пікірлері бар
- D) Домен .com болып аяқталады
Дұрыс жауап:
B) Қате жазылған атау (мысалы, "amaz0n.com")
Сұрақ 2:
PayPal сияқты қауіпсіз төлем әдістерін неге пайдалану маңызды?
- A) Бұл тезірек
- B) Олар сіздің деректеріңізді қорғайды және алаяқтық кезінде ақшаны қайтарып береді
- C) Бұл сатушы үшін ыңғайлырақ
- D) Бұл арзанырақ
Дұрыс жауап:
B) Олар сіздің деректеріңізді қорғайды және алаяқтық кезінде ақшаны қайтарып береді
Сұрақ 3:
Егер сізге карта деректерін енгізуді сұраған күдікті хат келсе, не істеу керек?
- A) Хаттың шынайылығын тексеру үшін деректерді енгізу
- B) Хатты елемеу және сілтемелерге өтпеу
- C) Хатты достарыңызға тексеру үшін жіберу
- D) Хат ресми болып көрінсе ғана деректерді беру
Дұрыс жауап:
B) Хатты елемеу және сілтемелерге өтпеу
Сұрақ 4:
Төмендегі жағдайлардың қайсысы алаяқтық белгісі болуы мүмкін?
- A) Сатушы толық алдын ала төлемді банк аударымы арқылы талап етеді
- B) Сатушы платформамен қауіпсіз төлем ұсынады
- C) Сатушы өз байланыс деректерінің барлығын ұсынады
- D) Сатушыда жақсы пікірлер бар
Дұрыс жауап:
A) Сатушы толық алдын ала төлемді банк аударымы арқылы талап етеді
Сұрақ 5:
"Фишинг" нені білдіреді?
- A) Желідегі балық аулау
- B) Алаяқтардың сіздің деректеріңізді (мысалы, құпия сөздер мен карта деректерін) алдап алу әрекеті
- C) Сапасыз тауарларды сату
- D) Жылдам онлайн-транзакциялар
Дұрыс жауап:
B) Алаяқтардың сіздің деректеріңізді (мысалы, құпия сөздер мен карта деректерін) алдап алу әрекеті
Сұрақ 6:
Төмендегі құпия сөздердің қайсысы ең қауіпсіз?
- A) 123456
- B) Qwerty2024
- C) MyStrongPass!34
- D) Сіздің атыңыз және туған күніңіз
Дұрыс жауап:
C) MyStrongPass!34
Сұрақ 7:
Егер сізден тауар үшін тікелей банк аударымы арқылы төлем жасауды сұраса, не істеу керек?
- A) Егер сатушы сенімді болып көрінсе, келісу
- B) Қауіпсіз төлем әдісін іздеу
- C) Картадағы ақша сомасын тексеру
- D) Тауарды тезірек алу үшін аударым жасау
Дұрыс жауап:
B) Қауіпсіз төлем әдісін іздеу
Сұрақ 8:
Сайттың қорғалған екенін қалай түсінуге болады?
- A) Сайт жылдам жүктеледі
- B) Мекенжай жолағында құлып белгісі бар
- C) Сайтта көптеген жеңілдіктер бар
- D) Сайттың заманауи дизайны бар
Дұрыс жауап:
B) Мекенжай жолағында құлып белгісі бар
Сұрақ 9:
Егер сіз онлайн-алаяқтардың құрбаны болсаңыз, не істеу керек?
- A) Банкке хабарлап, картаны бұғаттау
- B) Алаяқпен байланысуға тырысу
- C) Ештеңе істемеу
- D) Басқа сайт іздей бастау
Дұрыс жауап:
A) Банкке хабарлап, картаны бұғаттау
Сұрақ 10:
Ақша жоғалтуға әкелетін импульсивті сатып алулардан қалай сақтануға болады?
- A) Жеңілдіктерді жоғалтып алмау үшін тауарларды дереу сатып алу
- B) Сатып алу алдында қажетті заттардың тізімін жасау
- C) Интернеттегі барлық жарнамаланған заттарды сатып алу
- D) Барлық сайттарда карта деректерін сақтау
Дұрыс жауап:
B) Сатып алу алдында қажетті заттардың тізімін жасау
Ұйымдастыруға арналған ұсыныстар:
- Әр сұраққа жарқын суреттер қосыңыз (мысалы, қауіпсіздікке арналған құлып белгісі немесе алаяқтыққа арналған ескерту белгісі).
- Әр сұраққа ойлану үшін 20-30 секунд беріңіз.
- Ойын соңында қатысушылардың қателіктерін талқылап, білімді практикада қалай қолдануға болатынын түсіндіріңіз.
Интерактивті мысалдар:
- Рөлдік ойын: «Алаяқты анықта»
Мақсат: Қатысушыларды алаяқтық схемаларды тануға үйрету.
Қалай өткізу:
- Қатысушыларды топтарға бөліңіз немесе жеке тапсырма беріңіз.
- Түрлі жағдайлармен сценарийлер дайындаңыз (карточкалар немесе слайдтар):
- Жалған интернет-дүкен.
- «Банк» атынан жасалған жалған хат.
- Қауіпсіз шарттары бар шынайы сайт.
- Қатысушылар қай жағдай қауіпсіз екенін және қайсысында алаяқтық белгілері бар екенін анықтауы керек.
- Дұрыс жауаптарды талқылап, белгілі бір жағдайлардың қауіптілігін түсіндіріңіз.
... 2. «Детективтік квест: Алаяқты тап»
Мақсат: Ақпаратты талдау және шешім қабылдау дағдыларын дамыту.
Қалай өткізу:
- «Квест-бөлме» жасаңыз (виртуалды немесе залда), онда түрлі белгілер мен күдікті детальдар болады:
- Әр түрлі «интернет-дүкендер» (қауіпсіз және алаяқтық).
- Біреудің деректерді ұрлауға тырысатын хат алмасулары.
- Қатысушылар зерттеу жүргізіп, алаяқтың қай жерде жасырынғанын анықтауы керек.
- Барлық алаяқтық белгілерді бірінші болып тапқан адам жеңімпаз болады.
3. «Онлайн-шопингтегі қауіпсіз әрекеттердің ТОП-10-ы»
Мақсат: Білімді жүйелеу.
Қалай өткізу:
- Қатысушыларды топтарға бөліңіз.
- Әр топ қауіпсіз шопингтің 5-10 ережесін жасайды (мысалы: «Тексерілген сайттардан сатып алыңыз», «Карта деректерін сақтамаңыз»).
- Әр топ өз тізімдерін қорғайды, ал ұйымдастырушы толықтырады немесе түзетеді.
4. «Сайттарды салыстыру»
Мақсат: Қатысушыларды сайттарды талдауға және сенімділік белгілерін табуға үйрету.
Қалай өткізу:
- Экранда екі сайтты көрсетіңіз:
- Шынайы сайт (мысалы, Amazon).
- Оқыту үшін жасалған жалған сайт.
- Қатысушылар қай сайт қауіпсіз екенін анықтап, таңдауын түсіндіруі керек. Алаяқтық белгілерін (HTTPS-тің болмауы, күдікті URL және т.б.) көрсетуді сұраңыз.
5. «Құтқару сценарийлері»
Мақсат: Алаяқтық жағдайында әрекет ету дағдыларын пысықтау.
Қалай өткізу:
- Қатысушыларға сценарийлер беріңіз, мысалы:
- «Сіз жалған сайтқа карта деректерін енгіздіңіз.»
- «Сізге ұтыс туралы хат келді, бірақ жүлдені алу үшін жеткізу ақысын төлеу сұралды.»
- «Сіз тауарға төлем жасадыңыз, бірақ дүкен жауап бермей қойды.»
- Олар жоспар құруы керек: картаны бұғаттау, банкке жүгіну, полицияға шағымдану және т.б.
6. «Алаяқ және сатып алушы» үстел ойыны
Мақсат: Қауіп-қатерді тану дағдыларын ойын арқылы дамыту.
Қалай өткізу:
- Әр түрлі жағдайларды сипаттайтын карточкалар дайындаңыз (алаяқтық схемалар, қауіпсіз әрекеттер).
- Ойыншылар кезек-кезек карточка тартып, дұрыс әрекеттері үшін «қауіпсіздік ұпайларын» алады немесе қателіктері үшін ұпайларын жоғалтады.
- Ең көп «қауіпсіздік ұпайын» жинаған ойыншы жеңімпаз болады.
7. Нағыз оқиғалар туралы шағын дәріс
Мақсат: Шынайы оқиғалар арқылы қауіп-қатерді түсіну деңгейін арттыру.
Қалай өткізу:
- Онлайн-шопингтегі алаяқтықтың белгілі жағдайларын айтып беріңіз.
- Жәбірленушілердің қандай қателіктер жібергенін және оларды қалай болдырмауға болатынын талқылаңыз.
- Әр адам мұндай жағдайлардан қалай сақтану керектігін анықтап, қорытынды жасайды.
8. «Керемет сатып алу жоспарын жаса»
Мақсат: Қаржылық сауаттылықты дамыту.
Қалай өткізу:
- Қатысушыларға виртуалды бюджет беріңіз (мысалы, 50 000 теңге).
- Олар сатып алу жоспарын құруы керек (тауарларды таңдау, олардың сенімділігін тексеру, купондар мен жеңілдіктерді пайдалану).
- Бюджетті тиімді пайдаланып, күдікті сайттардан аулақ болған топ жеңімпаз болады.